Zofia Bik, Polonofilstwo Słowaków w pierwszej połowie XIX wieku

Zadanie budzenia świadomości narodowej i tworzenia zrębów kultury słowackiej przypadło w udziale nielicznej grupie inteligencji złożonej z księży, pastorów i nauczycieli. Inteligencja słowacka, podobnie jak całe społeczeństwo, była rozbita pod względem wyznaniowym. Stało się to przyczyną znanych trudności w uzyskaniu integracji narodowej oraz hamowało rozwój rodzimej kultury. Droga od podzielonego pod względem językowym i wyznaniowym społeczeństwa słowackiego do pełnej konsolidacji narodowej była trudna i trwała właściwie przez cały wiek XIX.

Słabość narodowego ruchu słowackiego była przyczyną otwarcia się Słowaków na wpływy obce i to w stopniu daleko większym niż u innych narodów słowiańskich. Źródeł tego otwarcia szukać należy w ucisku politycznym i społecznym ze strony Węgrów – Słowacy zostali poniekąd zmuszeni do szukania pomocy z zewnątrz, zwłaszcza u pobratymczych narodów słowiańskich. Była to forma obrony przed grożącym im wynarodowieniem. W tej konieczności szukać należy źródeł czechofilstwa, polonofilstwa, rusofilstwa czy współpracy z ruchem iliryjskim. Wpływy obce nakładały się na siebie i wzajemnie krzyżowały, można jednak z pewną dokładnością określić chronologię ich występowania w słowackim ruchu narodowym. W pierwszym okresie odrodzenia, tj. od końca XVIII w. do lat trzydziestych XIX w., dominował wpływ czeski, dodatkowo wzmocniony historycznymi związkami z czasów reformacji i kontrreformacji, a także wspólnym językiem literackim. Po r. 1831 wpływ czeski zmalał, a jego miejsce zajęło polonofilstwo, szczególnie rozpowszechnione wśród młodej generacji słowackiej inteligencji. W latach czterdziestych i pięćdziesiątych XIX w. w narodowym ruchu słowackim żywe były wpływy panslawistyczne i współpraca z ruchem iliryjskim.

Momentem przełomowym dla narodzin polonofilstwa było powstanie listopadowe. Zainteresowanie Polską i jej kulturą nastąpiło po r. 1831 i było w pierwszym rzędzie wynikiem fascynacji ideą wolności, której nosicielami stali się dla Słowaków Polacy. Korzeni polonofilstwa szukać należy przede wszystkim w ruchu studenckim, który rozwinął się w latach dwudziestych i trzydziestych XIX w. Dla młodego pokolenia Słowaków szkołą patriotyzmu stały się stowarzyszenia studenckie powstające przy liceach ewangelickich w Bratysławie, Kieżmarku, Lewoczy i Preszowie. Powstanie tych stowarzyszeń było reakcją na wzmożoną madziaryzację, oraz wyrazem chęci samokształcenia i dążenia do samookreślenia narodowego.

Rozwój polonofilstwa przebiegał w dwóch etapach. Pierwszy z nich, przypadający na lata 1831 – 1835, wyrażał się głównie w samokształceniowej działalności studentów. Była to lektura książek dotyczących najnowszych dziejów Polski (szczególnie J. Lelewela), lektura i analiza dzieł polskiej literatury romantycznej oraz nauka języka polskiego.

Filareckie hasła i wzory docierające wówczas na Słowację wpłynęły na charakter i organizację związków studenckich. Młodzież słowacka przeżywała w tym czasie bardzo intensywny okres polonofilstwa. Świadczą o tym niezliczone listy, notatniki zawierające wiersze i pieśni polskie w oryginale, książki polskie w bibliotekach licealnych, znaczące broszury polityczne i pisma ulotne oraz prenumerata wielu polskich czasopism.

Drugi etap – od połowy lat trzydziestych do 1848 r., charakteryzował się licznymi kontaktami z przedstawicielami polskiego ruchu niepodległościowego. Bezpośrednie spotkania z emisariuszami tajnych organizacji galicyjskich oraz związki z Wiedniem, Krakowem i Lwowem przyczyniły się do tego, że Słowacy przeżyli głęboki przełom ideowy, który sprawi, że młoda inteligencja słowacka zaktywizowała swoją działalność kulturalną i polityczną. Pod wpływem polskich impulsów młodzi Słowacy weszli w pewnym okresie na drogę działalności konspiracyjnej (tajna organizacja pod nazwą Vzájomnost’) i wówczas wypracowali realny program narodowego ruchu słowackiego. Polonofilska młodzież z Bratysławy przeniosła swoje polskie sympatie do innych miast słowackich, co wyraźnie wpłynęło na aktywizację działających tam związków studenckich. Istotny był także wpływ Polaków na ludową orientację pokolenia szturowców. Postępowe, a nawet rewolucyjne akcenty, występujące w ruchu słowackim, są niewątpliwie wynikiem wpływów polskich. Głęboki przełom ideowy dotknął w latach trzydziestych XIX w. całą generację słowackiej inteligencji, tę generację, która ostatecznie ukształtowała oblicze i charakter słowackiego ruchu narodowego.

Bardzo ważne były także twórcze impulsy, które niosła ze sobą polska literatura romantyczna. Nowe treści i formy przez nią przedstawione, były zupełnie inne niż znana Słowakom współczesna literatura czeska, mająca charakter budzicielski, silnie nasycona elementami dydaktycznymi. Znajomość polskiej literatury romantycznej w poważnej mierze wpłynęła na wysunięcie przez Słowaków postulatu wypowiadania się we własnym języku, co przyniosło w latach czterdziestych XIX w. narodziny słowackiego języka literackiego. Literatura przestała być celem samym w sobie, stając się środkiem do odrodzenia kultury narodowej. Należy jednak zaznaczyć, że Słowacy przyjęli i swoiście przetworzyli zarówno polskie idee, jak też polskie wpływy literackie, dostosowując je do własnych realiów społecznych i politycznych.

Polonofilstwo słowackie trwało stosunkowo krótko, lecz było niezwykle intensywne i przyniosło wymierne rezultaty. Wniosło do narodowego życia nowe, twórcze elementy. Polskie idee wolnościowe docierające do Słowaków rozbudziły ich patriotyzm i znacznie przyspieszyły ich narodową integrację. I to był najgłębszy i najbardziej trwały wpływ polski w XIX w.