publikacje

Kazimierz. Środkowoeuropejskie doświadczenie rewitalizacji

2006

Pierwsze interdyscyplinarne podsumowanie rewitalizacji krakowskiego Kazimierza z perspektywy 15 lat transformacji systemowej. Przemiany tkanki miejskiej, funkcji i wizerunku dzielnicy ukazane są w szerszym kontekście rewitalizacji wielokulturowych obszarów śródmiejskich w Europie Środkowej.
W 2007 r. książka otrzymała nominację do Nagrody im. J. Długosza za najlepszą książkę roku w dziedzinie szeroko rozumianej humanistyki. Recenzja książki autorstwa dr Craiga Younga (Manchester Metropolitan University) ukazała się też w prestiżowym czasopiśmie naukowym „Urban Studies”, nr 12, 2007, s. 2487–2496.

Zabudują prastare rumowiska,
podniosą z gruzów dawne budowle,
odnowią miasta zburzone,
świecące pustkami od wielu pokoleń.
(Księga Izajasza 61,4)


Strategie przywracania do życia zdegradowanych historycznych obszarów miast określane jako rewitalizacja czy odnowa urbanistyczna stosowane są w Europie Zachodniej oraz miastach amerykańskich już od lat 60. ubiegłego wieku. Nowe czynniki miastotwórcze warunkowane transformacją ustrojową w Europie Środkowej zasadniczo wpłynęły na funkcjonowanie miast, uruchamiając wiele zjawisk w ich przestrzeni, przede wszystkim możliwość zaistnienia procesów rewitalizacyjnych podobnych do obserwowanych w krajach wysoko rozwiniętych. Okres po 1989 roku wyzwolił liczne nowe inicjatywy, w tym chęć przeszczepienia strategii i rozwiązań stosowanych w krajach zachodnich. Przyczynił się jednak również do powstania wielu nowych niebezpieczeństw, trudności i pułapek w odniesieniu do zarządzania obszarami zabytkowymi. Jak winny więc w kontekście polskim i środkowoeuropejskim przebiegać procesy rewitalizacji, a jak przebiegają? Jak je skutecznie monitorować i kierować nimi, sterując wysiłki instytucji i jednostek zarówno publicznych, jak i prywatnych w dobrym kierunku?
Pytania te były dla mnie inspiracją do przeprowadzenia wielodyscyplinarnej analizy przemian dzielnicy Kazimierz w Krakowie w latach 1989–2004. Obszar ten jest moim zdaniem najlepszym przykładem, jakim można się posłużyć w badaniach procesu rewitalizacji w Polsce ze względu na następujące uwarunkowania:

  • wielokulturowe dziedzictwo miejsca (chrześcijańskie i żydowskie),
  • duży stopień degradacji, a następnie nasilenie przemian,
  • złożone problemy, m.in. społeczne, własnościowe,
  • obecność wielu procesów opisywanych w rewitalizacji miast i dzielnic w Europie Zachodniej,
  • wysiłki, jakie zostały podjęte na początku okresu transformacji w celu stworzenia kompleksowego, opartego na doświadczeniach zachodnioeuropejskich planu działań rewitalizacyjnych dla dzielnicy.
Teoretyczną podbudową rozważań na temat Kazimierza były prace wielu autorów zarówno polskich, jak i obcych. Zauważono jednak, że autorzy zagraniczni zazwyczaj opisują przykłady zachodnioeuropejskie lub amerykańskie, polscy natomiast reprezentują podejście ściśle teoretyczne, powołują się na wzory zachodnioeuropejskie i amerykańskie albo zajmują się opracowaniami dotyczącymi wybranych aspektów procesu lub pojedynczych przypadków. Brakuje natomiast opracowań uwzględniających specyficzny kontekst postsocjalistycznej Europy Środkowej oraz szerzej rozpatrujących proces rewitalizacji w ujęciu dynamicznym, a więc porównujących plany i strategie z rezultatami działań rewitalizacyjnych z pewnej perspektywy czasowej. [...]

Dążąc do uporządkowania podjętego problemu w ramach celu poznawczego pracy, wprowadzono następujące otwarte pytania badawcze:
  • Jak przebiegał proces rewitalizacji Kazimierza w latach 1989–2004?
  • Jakie są czynniki i warunki rewitalizacji dzielnicy?
  • Jakie były założenia i strategie rewitalizacji, a jaki rzeczywisty przebieg procesu?
  • Jaka jest rola instytucji publicznych oraz władz samorządowych w procesie rewitalizacji?
  • W jakim stopniu proces rewitalizacji można mierzyć i monitorować?
  • Jakie konflikty w przestrzeni miasta może rodzić rewitalizacja? Kim są beneficjenci rewitalizacji?
  • Jakie elementy rewitalizacji Kazimierza odzwierciedlają podobne procesy zachodzące w miastach Europy Zachodniej, a jakie są uwarunkowane specyfiką środkowoeuropejską i polską? [...]
Wykorzystanie dziedzictwa kulturowego było istotnym aspektem procesu rewitalizacji. Funkcjonuje ono jako składnik, inspiracja oraz tło nowych produktów miejskich (np. stanowiąc malownicze otoczenie kawiarnianych ogródków). Utworzono nowe instytucje kulturalne odnoszące się do judaistycznego dziedzictwa dzielnicy (np. Centrum Kultury Żydowskiej), powiązań Krakowa z innymi miastami (Dom Norymberski) oraz bogactwem dziedzictwa przemysłowego Kazimierza (Muzeum Inżynierii Miejskiej). W procesie rewitalizacji spuścizna kultury żydowskiej została zaakceptowana i przyjęta przez nowych, w przeważającej mierze nieżydowskich dziedziców. Przestała być dziedzictwem niechcianym (dissonant heritage), stała się bardzo ważnym aspektem jej postrzegania oraz podstawowym elementem opartej na niej oferty rozrywkowo-gastronomicznej, ulegając w ten sposób daleko posuniętej komodyfikacji. Moda na kulturę żydowską zaistniała na Kazimierzu, podobnie jak w innych miejscach w Europie. Podobne są też problemy z osiągnięciem równowagi pomiędzy chęcią stworzenia miłego i estetycznego otoczenia a zachowaniem autentyczności i charakteru miejsca. Postępująca estetyzacja Kazimierza oraz nowe realizacje architektoniczne mogą zniszczyć to, co stanowi o jego wyjątkowości. Z drugiej strony pojawia się pytanie, czy w ogóle można mówić o rewitalizacji miasta żydowskiego na Kazimierzu? Prawdziwej przedwojennej, zatłoczonej, brudnej i niezbyt zadbanej dzielnicy? Dzielnicy żydowskiej bez mieszkających w niej Żydów? Być może rewitalizacja oznacza nie odtwarzanie, ale tworzenie jej nowej wyimaginowanej tożsamości. Taką kreację łatwo jest krytykować i ganić – ale może jest ona jedyną szansą zachowania choćby cząstki tkanki dzielnicy?
Rewitalizacja zrodziła zatem także konflikty związane z tożsamością przestrzeni miejskiej, jej zawłaszczaniem przez poszczególne grupy społeczne oraz swoistą rywalizacją o dzielnicę pomiędzy różnymi jej użytkownikami. Na Kazimierzu wyraźny jest wzrost liczby podmiotów działających na scenie miejskiej, a co za tym idzie zwiększenie możliwości zaistnienia spornych kwestii i płaszczyzn konfliktu.

powrót na stronę główną » powrót do wyników wyszukiwania »